Układ Słoneczny nad Wisłokiem
Do realizacji modelu układu słonecznego w Rzeszowie autorzy podeszli w szczególny sposób. Celem było bowiem nie tylko stworzenie plenerowej atrakcji, jedynie w formie łatwej do doświadczenia, lecz przede wszystkim o wysokich walorach merytorycznych i edukacyjnych; możliwie najwierniej oddając rzeczywiste proporcje i rozmieszczenie obiektów w przestrzeni kosmicznej. Dlatego konieczne było wykonanie precyzyjnych obliczeń astronomicznych i geodezyjnych. Te wykonał zaprzyjaźniony popularyzator nauki z Krakowa, geodeta Mariusz Meus z akcji „Honorowy Południk Krakowski”.
Przy tworzeniu modelu przyjęto skalę 1 do 2 miliardów 200 milionów- nawiązując w ten sposób do wartości długości geodezyjnej południka rzeszowskiego 22° E – zarówno dla odległości, jak i rozmiarów słońca oraz planet. Postanowiono też, by planety nie były ułożone w jednej linii – jak to często ma miejsce w podobnych modelach – ale odzwierciedlały swoje ustawienie na orbitach z dnia wyjątkowo symbolicznego dla historii Rzeszowa: 19 stycznia 1354 roku, czyli daty nadania przywileju lokacyjnego i praw miejskich Rzeszowowi przez Kazimierza Wielkiego, co uznaje się za początek miejskich dziejów Rzeszowa. Za punkt początkowy modelu układu słonecznego w Rzeszowie – czyli lokalizację modelu Słońca – przyjęto punkt o współrzędnych geodezyjnych elipsoidalnych 50° 02' 15,085'' N oraz 22° 00' 14,775'' E, znajdujący się na rynku w Rzeszowie, na południowej krawędzi płyty nakrywającej Muzeum „Rzeszowskie piwnice”.
W obliczeniach uwzględniono następujące ciała niebieskie, wchodzące w skład układu słonecznego: Słońce, planety Merkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, Neptun, planety karłowate Ceres i Pluton, naturalnego satelitę Ziemi, Księżyc oraz kometę Halleya (ostatecznie nie skierowana do realizacji). Obliczenia astronomiczne pozycji ciał niebieskich wykonano w oparciu o rozwiązanie algorytmu korekty czasu autorstwa F. Espenaka i J. Meeusa, na podstawie pracy Morrison & Stephenson (2004) oraz wartości tabelarycznych dopasowania wielomianowego dla lat 1600-2000, używanych w Five Millennium Canon of Solar Eclipses: -1900 to +3000 (2006). Współrzędnymi niebieskimi zastosowanymi do obliczeń były: długość ekliptyczna na dzień (a więc, z uwzględnieniem precesji punktu Barana), szerokość ekliptyczna oraz dystans geocentryczny. Na ich podstawie obliczono heliocentryczne współrzędne ciał niebieskich w prostokątnym płaskim układzie współrzędnych, rzutowanych na płaszczyznę ekliptyki, co stanowiło podstawę do przeliczenia ich na układ współrzędnych geodezyjnych.
Spory problem stanowił wybór orientacji modelu w przestrzeni geograficznej, z uwagi na potrzebę minimalizacji liczby kolizji wyliczonych lokalizacji modeli planet z budynkami, budowlami i terenami prywatnymi, co czyniłoby je niedostępne lub niemożliwe do umieszczenia w dokładnej lokalizacji. Postanowiono rozpatrzyć cztery opcje orientacji modelu układu słonecznego:
- Z punktem Barana skierowanym na północ geodezyjną.
- Z punktem Barana skierowanym na geodezyjny środek Polski w Nowej Wsi pod Kutnem.
- Z osią Ziemia-Słońce skierowaną na geodezyjny środek Polski w Nowej Wsi pod Kutnem.
- Z osią Ziemia-Słońce skierowaną na północ; pokrywającą się z południkiem lokalnym.
Z porównania uzyskanych w czterech opcjach wyników – i szacunkowych ich wariacjach; jak odwrócenie opcji modelu o 180 stopni lub o 90 stopni – okazało się, że najmniej konfliktów wyliczonych lokalizacji i najlepsze perspektywy dla realizacji modeli planet w przestrzeni ogólnodostępnej prezentuje opcja czwarta. Dla tej opcji wykonano szczegółowe opracowanie dotyczące poszczególnych lokalizacji modeli planet.
Dalsze obliczenia geodezyjne przeprowadzono na elipsoidzie GRS80, dla współrzędnych elipsoidalnych BL, a następnie przeliczono na współrzędne geodezyjne płaskie w układzie PUWGiK „2000/7”. Do obliczeń zastosowano skorygowane algorytmy geometrii elipsoidalnej autorstwa Thadeusa Vincentego oraz oficjalne formuły transformacji pomiędzy układami współrzędnych geodezyjnych PL-ETRF89-BLH oraz PL-ETRF89-XY(2000/7). Z uwagi na relatywnie niewielki zasięg opracowania (obszar o średnicy około 6 km), w przeliczeniu współrzędnych płaskich astronomicznych na współrzędne elipsoidalne geodezyjne pominięto kwestię krzywizny Ziemi, gdyż dla tak małego obszaru w geodezji niższej krzywizna ta jest znikomo mała i nie odgrywa poważnej roli w obliczeniach; przyjmuje się, że obszar o średnicy do 31 km można uznać za płaski. Na podstawie uzyskanych współrzędnych geodezyjnych płaski określono dokładne lokalizacje w terenie, ich adresy i istniejącą infrastrukturę oraz budynki, a także numery działek ewidencyjnych, na których wypadły obliczone lokalizacje. W przypadku kolizji lokalizacji z istniejącą infrastrukturą lub zabudową w terenie, podano najbliższe, ogólnodostępne, alternatywne opcje lokalizacji modeli: najbliższą dostępną w linii prostej lub najbliższą leżącą w tej samej odległości, lecz na innym azymucie (a więc, niejako, nadal leżącą na swojej orbicie, tylko w nieco innym miejscu; biorąc pod uwagę różnice w pozycjach planet wyliczonych za pomocą alternatywnych algorytmów, wynoszące w tej skali nawet kilkanaście metrów dla planet zewnętrznych, jest to różnica nieistotna dla zachowania merytorycznej poprawności modelu).
Obliczenia geodezyjne wykonano z precyzją kilku centymetrów, w układzie odniesień PL-ETRF89; w przypadku wytyczania punktów przy użyciu technologii GNSS, stosowany w niej układ odniesień PL-ETRF2000 daje kilkucentymetrowe różnice w lokalizacji w terenie punktu o tych samych współrzędnych, wyrażonych w obu układach odniesień geodezyjnych. Tym samym, dla samych obliczeń geodezyjnych, punkty wyznaczone są w praktyce z dokładnością do 10 cm, czyli odpowiednią dla obiektów pierwszej klasy dokładności pomiarów geodezyjnych.
Dla 5 punktów – Mars, Ceres, Jowisz, Saturn, Uran – jako, że wypadły one w lokalizacjach częściowo lub całkowicie niedostępnych, zaproponowano jedną lub dwie alternatywne lokalizacje. Podstawową opcją alternatywną jest lokalizacja w tej samej odległości od modelu słońca, lecz na innym kierunku (azymucie). Drugą opcję alternatywną zaproponowano gdy przesunięcie w przypadku opcji pierwszej było znaczne, a istniała w terenie możliwość wskazania lokalizacji znacznie bliższej tej wyliczonej; co zrobiono dla Marsa, Ceres, Saturna i Urana.
W optymalnych lokalizacjach – możliwie najbliższych proponowanym – umieszczone zostały w nawierzchni chodników i placów, przeszklone kapsuły z modelami planet, ich fotografiami i krótkim opisem. Kapsuły są widoczne w nocy dzięki zasilanemu przez baterie słoneczne podświetleniu. Stanowią one podstawę dla swoistej edukacyjnej gry miejskiej, polegającej na poszukiwaniu w przestrzeni miasta Rzeszowa kolejnych modeli. Niniejsza aplikacja, pomagająca w poszukiwaniu modeli, dostarcza dodatkowych informacji o modelu oraz samych planetach Układu Słonecznego.
W przyszłości, model może się rozrastać o kolejne obiekty, jak planety karłowate, słynne komety czy inne elementy układu słonecznego (pas asteroid, heliopauza). Rozważa się też funkcję aplikacji, pozwalającą na odszukanie w przestrzeni miejskiej przebiegu samych orbit poszczególnych planet i odczytywanie, w jakiej odległości od słońca aktualnie się znajdujemy, idąc poprzez Rzeszów. Model układu słonecznego z Rzeszowa jest zarówno materialny jak i wirtualny, co pozwala na jeszcze lepsze wykorzystanie jego edukacyjnego potencjału. Zastosowanie w funkcjach aplikacji rzeczywistości rozszerzonej otwiera zaś możliwość wirtualnego obejrzenia modelu planety w powiększeniu, w realistycznym wyglądzie, niejako „unoszącej się” ponad swoim materialnym odpowiednikiem w przestrzeni miejskiej, wraz z towarzyszącymi jej księżycami i pierścieniami. W ten sposób można stać się żywą sondą kosmiczną i samemu spenetrować układ słoneczny, spacerując po ulicach i placach Rzeszowa…
W planach są kolejne obiekty edukacyjne związane z astronomią oraz geodezją w Rzeszowie. To pokazuje, że stolica województwa podkarpackiego jest prężnie rozwijającym się ośrodkiem popularyzacji nauki i jeszcze nie jednym nas zaskoczy...